Čuveni partizanski komandant i narodni heroj Jugoslavije Sava Kovačević poginuo je na današnji dan 1943. godine tokom bitke na Sutjesci.

Piše: Cafe Del Montenegro

Sava Kovačević rođen je 25. januara 1905. godine u selu Nudolu, blizu Grahova. Djetinjstvo, mladost i veći dio života proveo je u rodnom kraju. Osnovnu školu završio je u susjednom selu Zaslapu. Siromaštvo ga je spriječilo da nastavi školovanje, pa je počeo da se bavi poljoprivredom.

Kada je odrastao, zaposlio se u „Ombli”, preduzeću za eksploataciju šume u Bijeloj gori. Kasnije odlazi od kuće i najprije radi u rudniku Trepča na montaži žičare, onda dolazi u Beograd i zapošljava se u štampariji „Vreme” i na izgradnji novog Savskog mosta. Pošto je protjeran iz Beograda, ponovo se zapošljava kao šumarski radnik, a onda radi na svom imanju. Bio je i drumski radnik.

U ranoj mladosti krenuo je putem revolucionarnog opredjeljenja. Član Komunističke partije Jugoslavije KPJ postao je 1925. godine. Idejno se formirao pod uticajem svoga brata, poznatog revolucionara Nikole Kovačevića. Sava je mnogo je radio na svom ideološkom, teoretskom i kulturnom uzdizanju: čitao je marksističke knjige, političku štampu, beletristiku, vojnu i drugu stručnu literaturu.

Radio je na stvaranju legalne Radničko-seljačke stranke (1937-1938) i bio jedan od njenih istaknutih predstavnika u Crnoj Gori. Zbog revolucionarnog rada hapšen je više puta (u Grahovu, Nikšiću, Cetinju, Kosovskoj Mitrovici, Beogradu) i izvođen pred sud.

Prilikom velike provale u partijskoj organizaciji 1936. u Crnoj Gori (uhapšeno oko 300 ljudi), izbjegao je hapšenje, sklonio se u šumu s još trojicom grahovskih komunista i naoružan proveo u ilegalnosti devet mjeseci. Najzad se, uz garanciju, predao sudskim vlastima u Nikšiću, odakle je sproveden u sarajevski zatvor, a nešto kasnije izveden pred Sud za zaštitu države u Beogradu (1937). Na sudu je oslobođen.

Drugi put je, u proljeće 1940, zbog antiratnog govora, uhapšen i sproveden na suđenje u Staru Kanjižu. I ovoga puta je oslobođen. Posljednji put je uhapšen uoči Drugog svjetskog rata 1941, u vrijeme kada se dobrovoljno javio da ide na front. Pod snažnim pritiskom naroda, vlast je bila prisiljena da ga pusti na slobodu.

Početak Drugog svjetskog rata na prostoru Jugoslavije dočekao je kao već iskusan, prekaljen i poznat politički radnik, komunista i revolucionar. Kao član OK Nikšić, učestvovao je u pripremi julskog ustanka 1941. Prva velika akcija protiv okupatora na teritoriji Grahova izvedena je pod njegovim rukovodstvom: 25. jula savladana je i italijanska posada (80 vojnika) i oslobođeno Grahovo.

U jesen 1941. Glavni štab Narodnooslobodilačkog pokreta za Crnu Goru i Boku imenuje ga za komandanta Nikšićkog odreda, koji je ubrzo narastao na deset bataljona. U jesen 1941. i zimu 1941/42. godine, jedinice odreda nižu pobjede na teritoriji Nikšića, Grahova, Vilusa, Crkvica, Herceg Novog. Razbija italijanske kolone, zarobljava stotine vojnika, zapljenjuje tenkove, topove, kamione i drugo naoružanje i opremu.

Snagama Nikšićkog i Durmitorskog odreda oslobođena je velika teritorija od Tare i Pive do Bokokotorskog zaliva, osim blokiranog Nikšića i gradova u Boki. Naročito teške, višemjesečne borbe, uz velike neprijateljske gubitke, vođene su u reonu Dragalj-Crkvice-Herceg Novi.

Gotovo istovremeno, Sava proširuje rad jedinica odreda u istočnu Hercegovinu i prema Dubrovniku. Januara 1942. formira se Operativni štab za Hercegovinu, da koordinira borbe crnogorskih i hercegovačkih jedinica, sa Savom kao komandantom. Tada su se pod njegovom komandom našle snage jačine oko 20 bataljona, koje su djelovale na prostoru od Oštroga do Dubrovnika i od Boke do Gacka, i snažnim radom prisilile na strategijsku defanzivu više od korpusa italijanskih vojnika i jake snage ustaša, domobrana i četnika i nanijeli im više teških poraza.

Kao već proslavljeni ratnik, Sava Kovačević ima istaknutu ulogu na Ostroškoj skupštini crnogorskih i bokeljskih rodoljuba, februara 1942. godine. U to vrijeme u Crnoj Gori se rasplamsao partizansko-četnički sukob. Dijelovi Savinog odreda su angažovani i u sprečavanju “kontrarevolucije” na području Kolašina i u Katunskoj nahiji.

U aprilu 1942. godine, Sava Kovačević je učestvovao u donošenju presude o strijeljanju četvoro mladih partizana iz porodice Tadića, braće poznatog filozofa Ljubomira Tadića, koji je jedini izbjegao strijeljanje jer je bio premlad. Prema Milovanu Đilasu, oni su streljani jer je Tadija Tadić, politički komesar bataljona, upozorio svog strica Spasoja, koji je bio u četnicima, da ga partizani traže da ga ubiju, što je proglašeno izdajom. Prema verziji Ljube Tadića, njihova krivica je izmišljenja, a ubijeni su za odmazdu “poslije blamaže i neuspjeha”, nakon što je partizanska potjera nastradala od starog komite Spasoja Tadića. Pored braće Tadića, ubijeni su još neki mladići koji su se stavili na njihovu stranu. Neki od strijeljanih u Gornjem Polju nisu imali više od osamnaest godina.

U toku 3. neprijateljske ofanzive, jedinice Nikšićkog odreda vodile su izuzetno oštre borbe oko Nikšića, Grahova u Boki i u Pivi. U poznatim borbama, aprila 1942, u Župi nikšićkoj teško su poražene jake četničke snage pod komandom Baja Stanišića. To je bio prvi teški četnički poraz u Crnoj Gori.

Aprila 1942. Sava Kovačević je imenovan za člana Glavnog štaba za Crnu Goru i Boku. Nove poraze četnicima Savin odred im je nanio u borbama na pravcu Nikšić-Piva. Pored rukovođenja Nikšićkim odredom, kao zamjenik komandanta Glavnog štaba rukovodio je povlačenjem Lovćenskog odreda pravcem Trešnjevo-Grahovo-Banjani-Piva, kao i Zetskim odredom, oko Nikšića i u Pivi.

Maja iste godine izabran je za člana Vrhovnog štaba Narodno osllobodilačke Vojske Jugoslavije NOVJ.

Kada je 12. juna 1942. formirana 5. proleterska (crnogorska) brigada, Sava postaje njen komandant. Brigada je najprije glavna zaštitnica u borbama na tromeđi Crne Gore, Bosne i Hercegovine, a potom je sa šireg prostora Zelengore štitila pohod grupe proleterskih brigada u zapadnu Bosnu i osiguravala zbjeg naroda i bolnicu. Od 22. jula do 2. augusta, zajedno s Hercegovačkim NOPO, Dragačevsko-čelebićkim bataljonom, bolnicom i zbjegom, 5. brigada je izvela čuveni marš-proboj od Drine do Prozora. Ovaj složeni poduhvat izveden je pod Savinom komandom. U zapadnoj Bosni brigada je, od avgusta 1942. do januara 1943, vodila borbe oko Prozora,Travnika, Jajca i u centralnoj Bosni.

Četvrta neprijateljska ofanziva je nova etapa u herojskim podvizima brigade i komandanta Save. Juriši na Prozor, borba s tenkovima u Ostrošcu, napadi na Konjic, herojske odbrane u dolini Neretve imali su veliki značaj za spas ranjenika i opšti uspjeh na Neretvi. U ofanzivi s Neretve, brigada vodi teške borbe na lijevoj obali Neretve, za oslobođenje i odbranu Nevesinja, na Planoj, Javorku i Bioču. Kada su 1. maja 1943, uvedeni činovi u NOVJ, proizveden je u čin pukovnika.

Veoma uspješno Sava je komandovao brigadom u oštrim borbama na pravcu Nikšić-Šavnik, na Komarnici i na Durmitoru, što je usporilo nadiranje višestruko jačih nemačko-italijanskih snaga u 5. ofanzivi.

U najtežem periodu 5. ofanzive, Sava postaje komandant 3. udarne divizije. Diviziji je baš tada pao u dio najteži zadatak: da bude zaštitnica Glavne operativne grupe, da štiti Centralnu bolnicu i izvrši proboj iz okruženja. Njegov dolazak na čelo divizije ulijevao je posebnu nadu i borcima i ranjenicima.

U desetodnevnim borbama pod Savinom komandom, divizija se borila s neprijateljem koji je bio gotovo dvadeset puta brojniji, i učinila sve da spase ranjenike i izvrši druge zadatke. Činjeni su pokušaji da se nađe pogodna mogućnost za proboj. U teškim borbama 11. i 12. juna na Vučevu, pod Maglićem, kod Borovna, na desnoj obali Sutjeske, odbijeni su snažni udari neprijatelja, spašena bolnica i napravljen pokušaj da se na lijevoj obali Sutjeske obrazuje mostobran.

13. juna, glavne snage 3. udarne divizije pošle su u opšti napad na lijevoj obali Sutjeske. Divizija je uspjela da potisne neprijatelja, ali ne i da slomi njegov otpor na Košuru, padinama Ozrena, Lastve, Kazana. U najkritičnijem trenutku, Sava je odlučio da novim jurišem izvrši proboj. S pratećom četom i grupom kurira izbio je u prvi streljački stroj, zapovijedio juriš, i pucajući iz puškomitraljeza, pošao napred. Sava Kovačević je pao je u jurišu, pokošen neprijateljevim rafalima.

Prema nekim mišljenjima, Sava je poginuo u proboju jer se ponašao kao borac, a ne kao komandant divizije. On kao komandant divizije nije smio biti u streljačkom stroju, već u pozadini. A on je stao u prvi red i viknuo “Juriš!“, digao se naglo i prvi krenuo.

Sava Kovačević je proglašen narodnim herojem manje od mjesec dana nakon smrti, 6. jula 1943. godine, a odlikovan je i sovjetskim Ordenom Kutuzova.