Tempo sveopćeg ludila postaje sve brži, u umornim živcima javlja se već vibracija pred oluju. Već se osjeća fijuk vjetra u pozadini i dok vojni auditori vješaju bjegunce, dok se mase varaju trans¬portima ukrajinskog žita, čuje se u Beču operetni šla¬ger: »Ach, Amalia, was hast du gemacht?« (Ah, Amalija, šta si učinila?) Između tih krvavih kvantiteta giba se figura nega-tivnog kritika, zanovijetala, sjenka Karla Krausa, koja govori mudrošću Fortinbrasa i Horacija u Shakespeareu. To je lice misaonog skeptika, koji piše često vrlo subjek¬tivno, sjenovito i trepetljivo, proziran duh, koji imaterijalno prolazi kroz događaje i stvari kao tumač i kao žalobna pratnja istinitosti. To lice progovara uzvišeno, goetheovski čistim i prozirnim stihovima, i taj etički uzvišeni lajtmotiv romantičkog humanizma javlja se u ovom gibanju kao staromodna savjcst. To lice govori često šaljivo, ali u toj šali ima gorkog prizvuka samoće. U toj beznadnoj osamljenosti ima romantike, predratnog knjiškog solipsizma, i to na momente djeluje bespo¬moćno, kao što bespomoćno djeluju kretnje mjesečara na krovu. Ta je sjenka zagrižena u bečko, ona gleda to nešto bečko bez maske, ona prezire to nešto bečko kao dušu trgovačkog putnika, koji je htio da od čovje¬čanstva stvori svoju kontu, pak je kod tog trgovačkog posla pao pod stečaj…

MIROSLAV KRLEŽA, RAT I MIR – ZAPIS O POZITIVIZMU I RUSKOM FORMALIZMU

„Ukrajina je oblak stvoren nesporazumom“, otkriva nam dosad nepoznate i skrivene tajne neki novi Tolstoj (čini mi se da se baš tako i zove) u ruskom parlamentu. „Oblak stvoren nesporazumom“, veli. Ukrajina je golema kao pola neba, šta raditi onda sa tolikim oblakom? Nisam baš siguran, iskren da budem, da ova usporedba ima bilo kakve veze sa Ukrajinom ali sa Bosnom ima, u to sam siguran. Kod nas je ovdje sve „hava – gas“. Niko-nikog ni za glavu ni za rep, sve je oblak i maglovita fikcija. Opet dolazimo do problema forme i sadržaja.

„Era je velike praznine“, reče neko. Možda to i nije toliko strašno jer se praznine životne, kao što je znano, mogu popuniti i sitnicama. „Zrnca pijeska čine planine, trenuci čine godine, a sitnice cijeli život“. zapisao je negdje Molijer.

Problem forme je jedna od glavnih preokupacija svih književnih škola. Tako se i pozitivizam, a posebno ruski formalizam bavio problematikom forme. Osnovna razlika između pozitivizma i ruskog formalizma tiče se forme i sadržaja. Pozitivisti su u proučavanju književnosti težište stavljali na sadržaj. Milivoj Solar u “Teoriji književnosti” govori da su pod sadržajem pozitivisti smatrali “ono što je u djelu rečeno”. S druge strane, ruski formalizam, koji je nastao na principu opozicije pozitivizmu, se bavio suprotnim polom sadržaja, a to je forma – preciznije govoreći, oni su se bavili oblikom, odnosno principima umjetničkog oblikovanja. Ruski formalizam se svrstava u kritiku pozitivizma – tako da se o njima može govoriti na principima suprotnosti. Najprije treba reći nešto o pozitivizmu iz etimološkog ugla. Pozitivizam je riječ latinskog porijekla, a prema Klaiću, označava “učenje koje se zadovoljava utvrđivanjem činjenica, datosti: odbija svaku metafiziku, a izbjegava objašnjenje i stvaranje hipoteza, ograničavajući se na obično opisivanje činjenica…” (Klaić, 1974: 1049) Međutim, Solar navodi da riječ pozitivizam ima porijeklo u francuskom jeziku, a također označava “filozofsku orijentaciju koja teži da svaku spoznaju izvede iz činjenica koje se mogu iskustveno provjeriti.” (Solar, 2001: 258) Pozitivizam kao filozofska orijentacija nije isto što i pozitivizam u znanosti o književnosti. U kontekstu znanosti o književnosti – po Milivoju Solaru – pozitivizmom se obično imenuje “široko shvaćeno uvjerenje o tome da se smisao književnog djela može objektivno utvrditi na temelju poznavanja činjenica iz autorova života.” (Solar, 2001: 258) Prema tome, objekat proučavanja pozitivističkog metoda se sastoji iz tri cjeline. To su biografizam, historizam i psihologizam. “Pozitivizam tako karakterizira biografizam, tj. iscrpan rad na proučavanju biografija pojedinih autora, historizam, tj, uvjerenje da su književna djela objašnjiva kao spomenici svog vremena te se moraju razmatrati i tumačiti u okviru povijesnog istraživanja o uvjetima njihova nastanka i psihologizam, tj. uvjerenje da je potrebno proučavati psihologiju autora kako bi se razumjele njegove tvorevine: umjetnička književna djela.” (Solar, 2001: 258-259) Pozitivsti imaju posebno mišljenje o odnosu između sadržaja i forme. Ono što je u djelu rečeno, tj. “sadržaj”, je od presudne važnosti zato što sadržaj, prema pozitivistima, oblikuje književno djelo; s druge strane, Vladimir Biti u Pojmovniku suvremene književne teorije govori da “sadržaj više ne dopušta svojevoljno oblikovanje, već traži takvu formu koja će odgovarati njegovoj logici.” (Biti, 1997: 353) Najznačajniji predstavnik pozitivizma je Hippolyte Taine (1828-1893), čije se učenje o rasi, sredini i trenutku razvilo u “uzorak pozitivizma”, ili “princip” koji je postao standard ili obrazac u proučavanju književnosti – u okviru pozitivizma. Po Taine-ovom mišljenju književna djela treba proučavati kao “izraze određenih ljudskih osoba”, a s druge strane, “te osobe valja opet razumjeti kao rezultat naslijeđenih rasnih odnosno nacionalnih osobina i djelovanja društvene sredine. Tako se, prema njegovom mišljenju, može stvoriti znanstvena povijest književnosti, tj. takva povijest književnosti koja ne samo da opisuje i razvrstava postojeća književna djela, nego koja i objašnjava njihov nastanak u nekoj književnosti, pa i njihove bitne osobine, one osobine koje ih jedino i čine vrijednim književnim djelima.” (Solar, 2001: 259) Također, jedan od značajnijih predstavnika pozitivizma je Wilhelm Sherer (1841-1886), koji smatra da se proučavanjem pojedinih književnih djela kao izraza njihovih autora i okruženja jedino može dobiti potpuna slika o povijesti, u njegovom slučaju, njemačke književnosti, a od kritičara pozitivizma najpoznatiji su Wilhelm Dilthey, Henrich Wolfflin, Benedetto Croce itd. Stav ruskih formalista o pozitivizmu, ali i nekim drugim, sličnim pravcima, prema predgovoru A. Petrova za Književnost, Borisa Ejhenbauma, u kratkim crtama se može prepoznati iz sljedećeg citata: “Ukratko rečeno, Ejhenbaum je isticao da su formalisti protiv mešanja nauke i problema spekulativne estetike, protiv opšte teorije umetnosti i usmerenosti na istoriju kulture i društvenosti, protiv biografizma, psihologizma i genetičkog pristupa, da se ne zalažu za stvaranje “metoda” niti izučavanje “forme”, da odbijaju “istorizam”, akademske nauke kao i neistorizam simbolista, od kojih su ih razdvajali i subjektivnost i tendecioznost u pristupu. Ejhenbaum se u svom članku zalagao za književnost kao predmet proučavanja i za objektivan naučni odnos, dakle za specifikaciju, konkretizaciju i objektivnost književnih proučavanja.” (Ejhenbaum, 1972: XXVIII) Ruski formalizam ili tzv. “formalni metod” (premda je bilo pokušaja, recimo od strane Borisa Ejhenbauma, da se naziv formalizam zamijeni izrazom morfološki metod, ili da se podvede pod skraćenicu Opojaz, ili Lingvistički kružok – kako je formalizam nazvan u Moskvi…), prema nekim je autorima (Bakoš, Medvedev…) nastao 1914. godine, kada se pojavilo Uskrsnuće riječi – Viktora Šklovskog. Po nekim drugim autorima se to dogodilo nekoliko godina kasnije. Milivoj Solar u Teoriji književnosti navodi da formalizam nastaje neposredno nakon Oktobarske revolucije – 1917 godine. Formalizam se definiše kao takav par godina kasnije (1916-1917), nakon što su izašla dva Zbornika o o teoriji pesničkog jezika. A potom i 1919. godine, pojavom zbornika Poetika. Periodizacija formalizma, prema Medvedevu i Erlihu, bi trebala biti otprilike ovakva: od 1916 – 1920-te su za formalizam godine “borbe i polemike”; od 1921 – 1926-te nastupa period “nemirnog rasta”, a 1926 – 1930-te “kriza i slom”. Obično se govori da se zvanična historija formalizma završava manifestom Spomenik naučnoj grešci, Viktora Šklovskog. Zdenko Lešić u svojoj Teoriji književnosti piše da su početkom XX vijeka mnogi izučavatelji književnosti kao najvažniji predmet svog proučavanja postavili samo književno djelo, a pri tom su razvili metod interpretacije, koji se, kao osnovni vid znanstvene analize, zadržao u modi sve do 60-tih godina. Dalje Lešić navodi da su se u okviru tog pristupa razvile “brojne škole, koje su sebi postavljale posebne ciljeve i razvijale svoje pristupe i metode: ruski formalizam, češki strukturalizam, angloamerička nova kritika, fenomenološki pristup, stilistička kritika itd. Njima je zajedničko bilo samo to da su u središte pažnje postavljale književno djelo i da su nastojale pristupiti mu sa strogošću “znanosti” koja ima svoj “predmet”, svoje metode i svoju terminologiju.” (Lešić, 2006: 11) Na temelju pozitivističke znanosti o književnosti i književne kritike epohe ruskog realizma, prema Milivoju Solaru, oblikovao se zaseban tip proučavanja književnosti, koji je najviše značaja pridavao izučavanju tematike i idejnih stavova autora, dok je kao neka vrsta opozicije takvim pravcima i nastojanjima u proučavanju književnosti izgrađeno učenje kojemu su od presudne važnosti principi umjetničkog oblikovanja, u sklopu čega je i nastala tzv. formalna metoda u proučavanju književnosti. Vladimir Biti u Pojmovniku suvremene književne teorije govori da “pojam formalizam u suvremenoj književnoj teoriji uglavnom pokriva onu opću orijentaciju analitičkog interesa prema umjetničkoj formi…” (Biti, 1997: 105) Prema tome, pojam “forma” je temeljni pojam za tzv. formalni metod: “Kako umjetnost uopće, pa i pjesnička umjetnost predstavlja svojevrsnu formalizaciju čovjekovog iskustva, u kojoj njegove mentalne slike, emocije, slutnje i ideje dobivaju svoj izražajni oblik, pojam forme je od samog početka ušao u razmišljanja o umjetnosti i umjetničkom stvaranju. Međutim, taj pojam je neizbježno povezan sa komplementarnim pojmom sadržaja. Forma i sadržaj predstavljaju korelativne, a ne apsolutne pojmove: forma podrazumijeva neki sadržaj, kao što i sadržaj podrazumijeva neku formu.” (…)“Ali u svim tim slučajevima forma uvijek označava nešto što je na neki način oblikovano, organizirano, uređeno: komponente, sadržinu, materiju, empirijsku životnu stvarnost. Zato se u estetici uobičajilo govoriti o jedinstvu sadržine i forme. Jer, forma je uvijek forma nečega, kao što je i sadržina uvijek sadržaj neke forme, zbog čega je njihova međusobna zavisnost i neizbježna i nužna.” (Lešić, 2006: 106/108) Boris Ejhenbaum u svojoj raspravi Teorija “formalnog metoda” govori da se pojam “forme” javio u “novom značenju, ne kao omotač, već kao punoća, kao nešto konkretno-dinamično, sadržajno samo po sebi, izvan svih uzajamnih odnosa. U tome se ispoljavalo odlučno odstupanje od principa simbolizma, po kojima se kroz “formu” moralo nazrijeti nešto “sadržajno”. (Ejenbaum, 1972: 16) Možda je Milivoj Solar najbolje definisao odnose znanosti o književnosti i predmeta njenog proučavanja, koji je po ruskim formalistima oblik ili forma (po Jakobsonu – literarnost…), odnosno sve ono što književnost odlikuje kao takvu: “Kako je pak književni oblik ono što književno djelo čini književnim djelom, način književnog oblikovanja postaje pravi i jedini predmet znanosti o književnosti.” (Solar, 2001: 262) Znanost o književnosti – po ruskim formalistima – ne treba se baviti književnošću u cjelosti, nego – kako kaže Roman Jakobson- literarnošću, to jest onim što književnost čini književnošću. Pod pojmom – literarnost – Lešić podrazumijeva skup određenih osobina po kojima se literarni tekst može odrediti kao takav. U analizi proze ruski formalisti su prvi napravili distinkciju između fabule i sižea. Po mišljenju ruskih formalista, fabula je samo “građa” od koje se oblikuje priča, i oni joj nisu pridavali mnogo značaja…

Dakle, da ponovim završnu rečenicu: „za ruske formaliste je fabula samo „građa“ od koje se oblikuje priča, i oni joj nisu pridavali mnogo značaja“.

.

A kako izgleda forma i sadržaj „građe“ za oblikovanje jedne prave ratne priče?

.

Tekst sam započeo sa Krležom, pa evo za kraj još jedan njegov zapis o strahotama 1. Svjetskog rata:

„Kad je Wilhelm Drugi bacio kocku, iz Berlina je poteklo mutno vrelo svih naših potištenih slutnja, i odonda, za deset godina, nije bilo dana, da nam misli nisu u dodiru s tim dalekim i nepoznatim gradom. Glupim frazama o »Bagdadskoj željeznici« i o »Prodoru na Istok« plašila nas je štampa svakodnevno, ali nitko osim Frana Šupila kod nas nije pripisivao tim glupostima neko posebno značenje.

Kad se stravična stvarnost tih fraza zaista pojavila u našem gradu kao carska i kraljevska mobilizacija i gorući pogrom na ulicama jula 1914, sjećam se da sam, promatrajući po našim ulicama rasparane vreće brašna, kutije salonskih bombona u blatu, petrolej, kekse, modru galicu, rizoto od kiselih krastavaca i čokolade, ostao zabezeknut, kao da nam je zaprijetila oklopijena sablast gigantskog germanskog ritera i da gazi sve kule od hartije naših filistarskih pogleda na svijet, na narode, na ljude i na politiku. Germanski templari, od Ulricha von Jungingena do Hindenburga pod Tannenbergom, kolonizatori »naše slavenske polapske prapostojbine«, povampirili se nad herderovskim, golubinjim slavenskim svijetom, i sva naša vjera ilirskih iluzija o zakonu slavenske mase od Učke do Vladivostoka rasplinula se u fijuku oluje, koja nije odnijela u nepovrat samo berlinske grofove, nego i petrogradske boljare.

U okviru viteškog slavensko-germanskog zveketa oružjem imao sam čast da se pojavim u šumi kom- turskih kopalja i zastava pod crnim germanskim krstom kao veoma skroman statist, kad su austro-njemačke legije na svom historijskom putu u Bagdad zapele u Galiciji, kod Kolomeje i Rawa-ruske na Dnjepru. Prisluškujući gdje riču njemački topovi, poslije Bregalnice ponovno sam spoznao, kako je rat iz perspektive civiliziranog čovjeka protuprirodna pojava. Nikakve veze između svega čemu se čovjek nada i što misli da su elementi njegovih uvjerenja i ovog jalovog zveketa oružjem — nema. Uprkos tome, suvremeni čovjek živi još uvijek obasjan blistavim oštricama mačeva i uz zveket oklopa i sabalja on umire po logici golih noževa, a trajna topovska rika prati njegovo kanibalsko ludovanje pod zvijezdama.

Bilo je to početkom augusta godine 1916, jednog kasnog predvečerja, na željezničkoj liniji između Stanislawowa i Delatyna, nedaleko sela Grabovca, nad vrbinjem obraslim koritom Bistrice. Stravični dani Brusilovljeve ofenzive, kad je taj ruski vojskovođa zaustavio kretanje svojih masa u momentu potpunog sloma austrijske armade, a da mu se do Beča ne bi bila oduprla ni jedna austrijska metla. Austrijska vojska onih dana lutala je galicijskim cestama kao fantom na samrti, a među demoraliziranim četama zavladalo je uvjerenje, da je igra izgubljena. Bacali su ljudi opremu i oružje, bunili se s jasnim znacima masovne revolte, kao što se to zbiva, kad gladne i umorne čete uzmiču, leđima okrenute neprijateljskim cijevima“…

.