(Marijan Grakalić: “Pogled u noć”, roman, “Litteris”, Zagreb, 2023.)

“Pogled u noć” jedan je od onih romana koji svojom koncepcijom i strukturom drže branik i u celini brane kompoziciju i strukturu klasičnog romana kao takvog, unatoč savremenim tokovima koji su razbili i obrisali sve moguće granice među svim tim nebrojenim i novoničućim književnim žanrovima a koji su u svojoj deobnoj miksturi premašili danas svaku lucidnu, razumnu i logičnu borhesovsku proznu amalgamiju.

Književna Republika 7-22, 2024

Neveliki po obimu (varirajući tako između duže novele i kraćeg romana podsećajući time simbolično i strukturno na Krležine proze “Vražji otok” ili “Tri kavalira Frajle Melanije”) novi roman Marijana Grakalića: “Pogled u noć”, odmah, ex abrupto, od prvih “redaka”, baca pred čitaoce i zapljuskuje ih takoreći te uskrsava pred njima nikada zamrlo lirično i melanholično književno i idejno krležijanstvo u punom obimu. Uskrsava, dakako, u novom Grakalićevom romanu ponovno sve ono što bijaše istinsko krležijansko u temama, poetici i stilu: i domobranske blatne pustopoljine iz “Barake pet Be” ili “Tri domobrana”, izdiže se nanovo iz istorijske tišine gotovo isto krležijansko ratno okružje: “kiša, blato, tmina, klupko rasporenih crijeva bez mogućnosti raspleta” (Krleža, “U logoru”), i nastavljaju se u ovom romanu svi oni brojni neprekinuti filozofemski i društveno-politički ali i oni klajnbirgerski dijalogosi, ideje i promisli, monumentalno započeti iz Fricovog pera još u slavnim petosveščanim Krležinim “Zastavama”.

Pojavljujući se, ipak, u današnjim prelomnim istorijsko-društvenim i ratnim trenucima ukrajinskog rata i celokupne evropske društveno-političke drame, Grakalićev antiratni ili protivratni roman po simboličkom ključu na jedan sugestivan i skoro neosetan literarni način spaja u sebi tematski, simbolično i umetnički-senzibilno tri evropska rata: po autorskoj poetici i stilistici u romanu – Prvi svetski rat (i to onaj “literarni Prvi svetski rat” iz Krležinih novela, romana, pesama i dnevnika), zatim – jugoslovenski rat 1991-1995. (koga tematizira), i današnji – ukrajinski rat (kao usputno-slučajni i fatalno postojano simbolični “memento”, ili pak kao svojevrsni “post-festum”).

Ono što bi se odmah po zaklopu ove knjige moralo primetiti jeste autorova snažna intelektualna doslednost i jasno primetan etički stav kroz celo štivo. Sve to takođe proizilazi i iz ranijih Grakalićevih proza, jer je ovaj autor, kako se vidi, od one vrste naših pisaca koji svoja moralistička stajališta ne prilagođavaju sredini u kojoj se nalaze, naprotiv.

U karakterizaciji svojih likova Grakalić se takođe diskretno “poigrao” (zasigurno: sa svojim velikim književnim učiteljima). Po simboličkom ključu Grakalićevog Filipa možemo, ne samo gradacijski i komparacijski već i po idejnom sklopu i karakterno-filozofskom habitusu poistovetiti i sa Krležinim Latinovićem iz 1932. godine, nadasve potpuno (unatoč uvedenim razlikama). (Zašto da ne? Ko kaže da Miroslav Krleža svog “novog” Filipa Latinovića ne bi baš tako načinio da je danas živ i da je stvorio nastavak “Povratka Filipa Latinovića”, i to povratka – u Hrvatsku, na zagrebački Gornji Grad, možda baš u 1991. godinu?; baš kao što je veliki Krleža i svog slavnog Kamila Emeričkog nameravao – u svojim dnevničkim hipotetičkim razmišljanjima – provesti sve do 1941. godine i sloma Kraljevine Jugoslavije u svojoj zamišljenoj i nikada dovršenoj VI knjizi monumentalnih “Zastava”.) Autor dakle, od prve do poslednje strane nenarušivo vlada kompozicijom romana, bez narativne praznine, a kroz sve to prolazi jedan tihi i neprekinuti šum i blaga kompozicija koja neodoljivo podseća na evropski Veltšmerc XIX stoleća.

Iako u romanu pripovedač pretežno troši svoju naraciju na impresionističke opise napetih i složenih ličnih, međuljudskih odnosa svojih likova, njihovih života i sudbina u fatalno pomućenim i zamršenim socijalnim i psihološkim lavirunzima u vremenu koje nije bilo (uslovno kazano) “normalno” negoli “vanredno”, do sugestivnog izražaja tako najviše i najizrazitije dolazi onaj očekivani posledički ekspresionistički momentum koji, kao na slikarskim platnima velikih majstora, široko baca svetla i oslikava u jednom fragmentu čitavo jedno vreme, takoreći jednu malu i burnu (ipak tragičnu) epohu, baš kao u Krležinim genijalnim prozama nastalim posle Prvog svetskog rata. Tako ovaj zanimljivi roman više od svega opisuje ratni i postratni duhovni, moralni, društveni i psihološki horizont jednog podneblja i njegovih ljudi.

Opis i ambijent Grakalićevog Zagreba u ovom romanu neodoljivo melodično podseća na ambijent Krležinog Zagreba, onog nestalog “svetomarijanskog” Zagreba “baroknih portala” iz njegovog osamljeničkog ratnog “Dnevnika” iz 1942, kada Krleža – sanjajući neprestano i beležeći svoje snove u svoje dnevnike – sanja neutoljivo i o begu u nedostižnu slobodu. Česti mikro-motivi i pasaži koji se prepliću u ovom romanu jesu one slike koje autora ovog teksta takođe neodoljivo podsećaju na brojne Krležine motive i slike u mnogim njegovim prozama: vozovi, putovanja, osamljene noći pod mesečinom, jedna tiha, blaga, primamljiva i simpatična dešperantna ratna atmosfera sa sivim oblacima koja se provlači stalno i neprekinuto, te kadaveri, “dril vojnički”, hladna zimska mrazna jutra, susnežica – i neizostajuća krležijanska simbolistička “kiša” koja umirujuće kroz naracijski ton provejava čitavim romanom. Pošto autor ovog prikaza gleda (i želi da gleda) i promatra sve literarno što može kroz dr Krležine umetničke “naočare” tako u ovom romanu vidi i spoznaje toliko toga primamljivog krležijanskog što bi bez dvojbe i sam uneo u ovaj roman da je njegov autor.

Porodični odnosi među glavnim junacima Filipom, Ferencom, Florom kao da nastavljaju Krležine “Glembajeve”, kao da se piše novi nastavak “Lede” “Agonije”, “Galicije”, etc., ali pod drugim imenima junaka (i “pomalo” promenjenom radnjom, dakako), a krčma kao žalosno saborno mesto “svete zajednice porodice” zasigurno je i simbol mnogo čega šireg na našim prostorima, jer Krleža ju je neretko koristio kao jasnu metaforu objašnjavajući gde, zašto i kada uvek započinju sve naše južnoslovenske “tučnjave” i nesporazumi u povesti i kakve su stvarne prirode ti sukobi doista – kafanske prirode, dakako. Na koncu, Grakalićevom simbolizmu nema kraja (ako ga budemo podrobno i najšire tumačili): o Fauste i Felikse uvek će se poštena noga spoticati dok je ljudskog roda a ukopne lopate Franje i Ferdinanda nećemo moći izbeći, niko od nas, nikada, zasigurno, ma kakvi bili i gde se god nalazili.

“Pogled u noć” jedan je od onih romana koji svojom koncepcijom i strukturom drže branik i u celini brane kompoziciju i strukturu klasičnog romana kao takvog, unatoč savremenim tokovima koji su razbili i obrisali sve moguće granice među svim tim nebrojenim i novoničućim književnim žanrovima a koji su u svojoj deobnoj miksturi premašili danas svaku lucidnu, razumnu i logičnu borhesovsku proznu amalgamiju. A autor ovog teksta u formi klasičnog romana i dalje vidi spas za savremenu deformisanu književnost koja se raspada podjednako i po idejnim i po strukturnim i po žanrovskim šavovima, te nam je preko potrebno vraćanje “na fabrički reset”.

Grakalićev roman bavi se odlučno i pitanjima ratnih nedela, amoralnih postupaka, gubljenja svakog ljudskog i moralnog osećaja u ljudima pogođenim ratnim ili poratnim okolnostima. Roman se takođe bavi, kako segmentarno tako i u celini, ratnim profiterima, zločincima, tajkunima, špijunima, jednom opštom ljudskom mračnom i zaumnom atmosferom koja vlada i diriguje iza kulisa, iza zavese, iz potaje, etc. – što i danas na mnogim stranama i dalje predstavlja ne samo književne i umetničke tabue koje “ne treba čačkati” negoli mnogo više i čvršće sve to predstavlja društvene i državne tabue (što je još žalosnije). Grakalić sve ove pojave demistifikuje i o njima ne piše pripovedački “neutralno” kako su nas godinama (nadasve pogrešno) učili brojni i bajni “književni učitelji”. Naprotiv: ovo Grakalićevo štivo time je i sočnije i privlačnije jer autor neskriveno i jasno-određujuće, dakako, sa opravdanim gađenjem, piše o takvim društvenim i (ne)ljudskim anomalijama ne nalazeći u njima (kako bi i trebalo) ničega afirmativnog na čemu bi se temeljila nekakva hipotetička “dopadljivost” određenim sortama čitalaca.

Ipak, u današnjim vremenima kada kultura i umetnički osećaji u mnogim grupacijama ljudi sve više zamiru a sve više i krvožednije jačaju uticaji raznih “elita” i njihovih manipulativnih šablona – ovakvi romani, kao što je Grakalićev “Pogled u noć”, i te kako su potrebni. Preko su potrebni, jer ovakva proza nema samo funkciju i ulogu ostajućeg pečata i traga moralne savesti jednog naraštaja već, bez dvojbe, ima i bitnu društveno-angažovanu ulogu, bez obzira koliko je književnost kao grana umetnosti sistematski skrajnuta iz svih “visokih” krugova gde se još određuje i odlučuje o obliku i načinu života ljudi.

Na kraju, pisac ovog prikaza, ne može a da nepobitno ne zaključi s tim: da je Marijan Grakalić pišući svoj roman uneo u njega, doista (zasigurno delimično podsvesno, možda i nehoteći) toliko mnogo one (i srpskom i hrvatskom čitalaštvu) dobro znane osobite poetičke antiratne liričnosti Crnjanskog, ali i jezičkog, stilističkog andrićevskog (kako bi to Krleža rekao) preblagog “adađo” pripovedačkog tonaliteta; pa tako Grakalićev antiratni lirični roman “Pogled u noć” sa apsolutno upotpunjenim idejnim svetonazorom ostavlja na čitaoca i krajnji dojam da je u rukama i pod okom držao nežnu, rafiniranu lirsku ali istodobno i angažovanu prozu, ili pak weltschmerzsku poemu, ili možda kakav omamljujući danteovski infernovski spev modifikovan, razume se, sadašnjem čitalačkom “uhu” i oku.

Aleksa đukanović (Zemun, avgust 2024.)